Vlleh

KOMUNITETI VLLEH NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË SË VERIUT

Vllehët, ose më mirë të njohur si arumunët, cinsaris dhe kutsovlasi, janë një popull nga grupi etnik rumun, i banuar në të gjithë Gadishullin Ballkanik. Ka disa teza për origjinën e tyre, disa studiues pretendojnë se vllehët janë mbetje të romakëve, pra pasardhës të romakëve, ndërsa të tjerë besojnë se vllehët janë pasardhës të trako-ilirëve, epirit apo thesalianëve, por teza është pa dyshim se janë popullsi autoktone e Gadishullit Ballkanik që nga viti 147 para Krishtit deri në mesin e shekullit të 5-të, kur ndodhi ndarja e Perandorisë Romake.

Dokumenti i parë gjuhësor për ekzistencën e vllehëve, pra për ekzistencën e gjuhës vllahe, janë fjalët: “torna, torna, frate”, të shkruara diku në fund të shekullit të nëntë. Në vitin 980 ekzistenca e të ashtuquajturit Vllahia e Madhe, krijimi i parë autonom shtetëror në kuadër të Perandorisë Bizantine. Më vonë përmenden edhe Vllahia e Vogël dhe Vllahia e Epërme.

Në fillim të shekullit të 19-të, vllehët, si një nga kombet më të pasura ballkanike, themeluan qytetin e Moskopoles, ku ekzistonte “Akademia e Re”, Akademia e parë në Ballkan, më shumë se 70 kisha dhe shkolla, gjithashtu edhe shtypshkronjë.

Më vonë Moskopoli u shkatërrua nga shqiptarët dhe një numër i madh i vllehësh të bashkuar me vllehët nga rrethina e malit Gramos u vendosën në Maqedoni (Krushevë, malet e Osogovës, Ovçe Pole, Shtipit, etj.).

Në kohën e Perandorisë Turke, vllehët e Ballkanit jetonin nën të ashtuquajturin sistem vasaliteti, pra me kapiteneri të njohur, principata të vogla vasale dhe kjo ishte deri në mesin e shekullit të tetëmbëdhjetë, dmth deri në shfaqjen e Ali Pashë Janinës.

Më 23 maj 1905, Sulltani i Perandorisë Turke, Abdul Hamidi i II, nxori “Irade” (dekret i sulltanit) me të cilin vllehëve u jepeshin të drejtat kombëtare në Perandorinë Osmane, mundësia e zgjedhjes së “muktarëve” të tyre (kryetarëve të komunave), mundësia e mësimit të gjuhës vllehe në shkolla dhe kultit në gjuhën vllehe në kisha. Po atë ditë veziri Safet Pasha nënshkroi dhe nxori “Komunikatën” me të cilën patriarkanës i ndalohen: të drejtat kombëtare, e drejta e gjuhës dhe e kultit. Kjo ditë shënohet si “Dita Kombëtare e Vllehëve” që nga krijimi i shoqatave të para të vllehëve postkomuniste nga të gjithë vllehët në Ballkan dhe më gjerë. Me ndryshimet në ligjin për festat zyrtare të Republikës së Maqedonisë së Veriut, kjo ditë është shpallur festë zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut për pjesëtarët e komunitetit etnike vlleh.

Vllehët u përfshinë në të gjitha lëvizjet dhe luftërat nacionalçlirimtare të udhëhequra nga maqedonasit, veçanërisht gjatë shekullit XIX e më tej. Nuk ka asnjë lëvizje kombëtare në Maqedoni në të cilën vllehët nuk kanë marrë pjesë së bashku me maqedonasit. Vlen të theksohet kontributi i vllehëve në kryengritjen e Ilindenit, ku ata u bashkuan masivisht me kryengritësit në Krushevë dhe Kostursk. Në ato aksione kryengritëse, popullsia vllahe mori pjesë aktive në çlirimin e Krushevës, Klisurës dhe Nevenskës, të tria treva të banuara me vllehë, ndërsa Krusheva ishte e populluar me maqedonas. Ata u përfshinë edhe në organizimin e qeverisë revolucionare në vendbanimet e çliruara vllehe. Nga radhët e tyre u rritën luftëtarë trima dhe të njohur, ndër të cilët edhe heroi legjendar i Republikës së Krushevës, Pitu Guli.

.

Dhe në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, forcat përparimtare me origjinë vllahe ishin në ballë të përfshira në lëvizjet revolucionare të këtyre zonave dhe së bashku me maqedonasit punuan në organizimin e rezistencës kundër fashizmit. Gjatë Luftës Nacionalçlirimtare dhe Revolucionit Maqedonas (1941-1945), vllehët së bashku me maqedonasit u përfshinë në luftën për çlirimin kombëtar të popullit maqedonas nga pushteti okupator. Lufta e tyre e përbashkët spontanisht është e bazuar në një mënyrë të caktuar në himnin kombëtar të Republikës së pavarur të Maqedonisë.

Himni kombëtar i Maqedonisë, në të cilin këndohen edhe themeluesit e Republikës së famshme të Krushevës: Goce Dellçev, Pitu Guli, Dame Gruev dhe Jane Sandanski (dy dukë maqedonas dhe dy vllehë) këndohet për herë të parë në një shtëpi vllehe në Strugë, në pritjen e Sotirit Shukës.

Republika e Maqedonisë është e para, për momentin, i vetmi vend ku vllehët me Kushtetutë njihen si bashkësi, gjegjësisht si pjesë e popullit vlleh që është i shtrirë në Gadishullin Ballkanik dhe ka të drejta qytetare dhe politike, organizimi, programet në gjuhën vllehe në Radio Televizionin Shtetëror të Maqedonisë, kanë të drejtë të studiojnë me zgjedhje lëndën “gjuhë dhe kulturë” të vllehëve në shkolla, të botojnë libra, revista dhe të organizojnë manifestime të ndryshme kulturore.